Trong những tháng gần đây, bệnh đậu mùa khỉ đã trở thành tâm điểm toàn cầu khi các ca bệnh bùng phát vượt ra ngoài vùng lưu hành truyền thống.

Dù truyền thông thường bóp méo hiện thực qua những tiêu đề giật gân, bản chất phức tạp về mặt lâm sàng và dịch tễ học của căn bệnh này đòi hỏi phải có cái nhìn toàn diện và khoa học để đưa ra các chiến lược y tế hiệu quả và chăm sóc người bệnh đúng hướng.

Hiểu Rõ Virus Gây Bệnh: Đặc Điểm Sinh Học Và Con Đường Lây Truyền

Virus đậu mùa khỉ (MPXV) là một loại virus DNA sợi đôi, thuộc họ Orthopoxvirus, có quan hệ gần với virus variola – tác nhân gây bệnh đậu mùa. MPXV tồn tại dưới hai dạng chủng di truyền: chủng Tây Phi với tỷ lệ tử vong thấp khoảng 1% và chủng lưu vực Congo có mức độ nghiêm trọng cao hơn với tỷ lệ tử vong lên tới 10%. Con đường lây truyền chủ yếu là qua tiếp xúc trực tiếp với tổn thương da, dịch cơ thể, giọt bắn đường hô hấp khi tiếp xúc gần kéo dài, hoặc qua vật dụng nhiễm mầm bệnh như ga trải giường. Các đợt bùng phát gần đây cho thấy sự gia tăng rõ rệt của lây truyền giữa người với người, đòi hỏi những thay đổi trong cách kiểm soát và giám sát dịch tễ. Theo chuyên gia truyền nhiễm David Heymann tại Trường Y Vệ sinh và Nhiệt đới London, việc nắm bắt các cơ chế lây truyền mới là thiết yếu để thích ứng với bối cảnh dịch bệnh hiện đại.

Biểu Hiện Lâm Sàng: Từ Dấu Hiệu Cổ Điển Đến Biến Thể Bất Thường

Giới y khoa cần nâng cao cảnh giác với sự biến hóa của các triệu chứng bệnh đậu mùa khỉ. Các dấu hiệu khởi đầu thường gặp bao gồm sốt, đau đầu, đau cơ, sưng hạch bạch huyết và mệt mỏi, tiếp đến là phát ban lan tỏa trên cơ thể theo tiến trình: dát – sẩn – mụn nước – mụn mủ – đóng vảy. Tuy nhiên, báo cáo mới từ CDC đã ghi nhận những biểu hiện không điển hình như:

- Tổn thương giới hạn ở vùng sinh dục hoặc quanh hậu môn mà không có phát ban toàn thân

- Một số trường hợp không xuất hiện triệu chứng tiền triệu

- Tổn thương niêm mạc gây viêm họng nặng hoặc viêm trực tràng

Tiến Bộ Trong Chẩn Đoán: Từ Xét Nghiệm Đến Hình Ảnh

Xét nghiệm PCR lấy mẫu từ tổn thương da vẫn là phương pháp xác định chính xác nhất nhờ độ nhạy và độ đặc hiệu cao. Các bộ xét nghiệm PCR đa mục tiêu mới giúp phát hiện đồng thời các virus thuộc họ Orthopox, hỗ trợ chẩn đoán nhanh trong đợt bùng phát. Các xét nghiệm huyết thanh hữu ích cho nghiên cứu dịch tễ nhưng không phù hợp trong chẩn đoán cấp tính do dễ nhầm với các loại virus cùng họ hoặc do ảnh hưởng từ tiêm vaccine đậu mùa trước đó. Vai trò của chẩn đoán hình ảnh khá hạn chế, chỉ có giá trị khi đánh giá biến chứng như nhiễm khuẩn thứ phát hay hạch to quá mức.

Phương Án Điều Trị: Từ Hỗ Trợ Đến Kháng Virus Chuyên Biệt

Dù hầu hết ca bệnh đều tự hồi phục, những người có nguy cơ cao như người suy giảm miễn dịch cần được can thiệp y tế. Một số thuốc kháng virus dùng cho bệnh đậu mùa đã cho thấy hiệu quả:

Tecovirimat (TPOXX): Được FDA phê duyệt cho điều trị virus thuộc họ Orthopox, loại thuốc này ức chế protein màng của virus, giúp rút ngắn thời gian mắc bệnh và giảm tải lượng virus.

Cidofovir và Brincidofovir: Là các chất tương tự nucleoside, tuy có độc tính cao với thận nhưng vẫn có thể cân nhắc trong ca bệnh nặng.

Ngoài ra, chăm sóc hỗ trợ vẫn đóng vai trò then chốt – từ kiểm soát triệu chứng, bù nước đến phòng ngừa nhiễm trùng cơ hội. TS. Anne Rimoin (UCLA) nhấn mạnh: “Việc mở rộng tiếp cận thuốc Tecovirimat tại các vùng có dịch sẽ giúp giảm nguy cơ lây lan và cải thiện tiên lượng”.

Chiến Lược Tiêm Chủng: Di Sản Cũ, Hướng Đi Mới

Hiệu quả bảo vệ chéo từ vaccine đậu mùa là nền tảng cho phòng ngừa đậu mùa khỉ. Vaccine thế hệ mới như JYNNEOS (hay còn gọi là Imvamune/Imvanex), sử dụng virus vaccinia không nhân lên, hiện được cấp phép phòng ngừa đậu mùa khỉ với mức độ an toàn cao hơn các loại cũ. Chiến lược “tiêm chủng vòng tròn” – nhắm đến những người tiếp xúc gần và nhóm nguy cơ cao – là phương pháp chủ yếu trong kiểm soát dịch. Các nghiên cứu hiện nay đang đánh giá thời gian miễn dịch kéo dài bao lâu và mức hiệu quả trên các chủng MPXV khác nhau.

Hệ Quả Y Tế Công Cộng Và Tầm Nhìn Tương Lai

Sự tái xuất của bệnh đậu mùa khỉ phơi bày những lỗ hổng trong hệ thống giám sát dịch bệnh và năng lực ứng phó toàn cầu. Cần đẩy mạnh năng lực xét nghiệm, tăng cường truy vết tiếp xúc và bảo đảm phân phối vaccine công bằng. Đồng thời, các yếu tố môi trường và hành vi làm gia tăng nguy cơ lây lan từ động vật sang người cần được nghiên cứu sâu hơn. Cách tiếp cận “Một sức khỏe” – gắn kết giữa bác sĩ thú y, nhà sinh thái học và chuyên gia dịch tễ – sẽ là chìa khóa để dự phòng và giảm nhẹ các đợt bùng phát sau này.

Nắm vững cơ chế virus, diễn biến lâm sàng, phương pháp chẩn đoán và điều trị là điều kiện tiên quyết để giới y tế phản ứng linh hoạt trong bối cảnh bệnh đậu mùa khỉ ngày càng phức tạp. Vượt khỏi những dòng tiêu đề giật gân, trách nhiệm lớn lao đang đặt lên vai cộng đồng y khoa trong việc góp phần kiểm soát bệnh và bảo vệ sức khỏe toàn cầu.