Trong thời đại mà mô hình dữ liệu và giao dịch tốc độ cao chiếm lĩnh thị trường, yếu tố con người tưởng chừng như lu mờ. Tuy nhiên, phía sau các quyết định đầu tư vẫn là tâm lý – yếu tố âm thầm nhưng đầy sức ảnh hưởng.

Những thành kiến hành vi – xuất phát từ cách não bộ xử lý thông tin – có thể làm lệch lạc lý trí và khiến nhà đầu tư sa vào những quyết định sai lầm đắt giá.

Từ việc quá tự tin đến bám víu vào khoản lỗ, các thiên kiến này diễn ra hàng ngày và thường không được nhận diện kịp thời.

1. Quá Tự Tin: Hiểu Biết Tưởng Là Sức Mạnh

Nhiều nhà đầu tư, sau vài thương vụ thành công, tin rằng họ "đọc vị thị trường". Điều này dẫn đến giao dịch quá mức, đánh giá thấp rủi ro và bỏ qua những tín hiệu cảnh báo. Theo TS. Nina Carrell, “Sự tự tin thái quá khiến nhà đầu tư bỏ qua dữ liệu trái chiều và tiếp tục giữ những khoản lỗ không đáng". Giải pháp là thường xuyên tự đánh giá lại giả định đầu tư và giữ tâm thế khiêm tốn trước thị trường.

2. Ám Ảnh Mất Mát: Lỗ Một Đồng Đau Hơn Lãi Một Đồng

Tâm lý sợ mất mát khiến nhiều người bán cổ phiếu thắng quá sớm để "bảo toàn lợi nhuận", nhưng lại giữ các khoản lỗ với hy vọng phục hồi. Đây là một trong những thiên kiến phổ biến và nguy hiểm nhất, khiến danh mục đầu tư trở nên thiếu cân đối và hiệu quả dài hạn bị ảnh hưởng nghiêm trọng.

3. Hiệu Ứng Bầy Đàn: Theo Số Đông, Dễ Lạc Lối

Khi thị trường nhiều biến động, nhà đầu tư thường có xu hướng làm theo đám đông – ngay cả khi thiếu cơ sở phân tích. Sự kiện bong bóng giá hoặc những cú rơi thảm hại trong lịch sử là minh chứng rõ ràng cho hiệu ứng này. Việc nhận diện được tâm lý FOMO (sợ bỏ lỡ) và tạm dừng để tự đánh giá sẽ giúp hạn chế rủi ro từ hiệu ứng nhóm.

4. Neo Tư Duy: Bị Mắc Kẹt Bởi Mốc Giá Cũ

Nhiều nhà đầu tư bám chặt vào giá mua ban đầu hoặc đỉnh giá cũ của cổ phiếu để làm tiêu chuẩn đánh giá. Ví dụ, cổ phiếu từng đạt 200 Đô la, nay còn 120 Đô la, sẽ được cho là "rẻ" mà không phân tích yếu tố nền tảng. Để tránh bẫy này, cần tập trung vào dữ liệu hiện tại và mô hình định giá tương lai, không nên dựa vào quá khứ.

5. Thiên Kiến Khẳng Định: Chỉ Tìm Những Gì Mình Muốn Nghe

Nhà đầu tư có xu hướng tìm kiếm thông tin ủng hộ nhận định của mình và phớt lờ dữ liệu trái chiều. Điều này tạo ra "buồng vọng" (echo chamber) khiến chiến lược thiếu khách quan. Việc chủ động tiếp cận các quan điểm ngược chiều và phân tích nhiều kịch bản giúp tăng tính trung lập và chất lượng quyết định.

6. Thiên Kiến Gần Đây: Nhìn Hiện Tại, Quên Lịch Sử

Sau khi thị trường tăng mạnh, nhiều người mặc định xu hướng này sẽ tiếp diễn mãi mãi. Ngược lại, khi thị trường giảm, tâm lý bi quan lại lấn át. Đây là lý do khiến nhiều nhà đầu tư mua đỉnh – bán đáy. Chiến lược cân bằng danh mục, tái phân bổ định kỳ và hiểu quy luật “hồi quy về trung bình” sẽ giúp trung hòa tâm lý này.

7. Ưa Chuộng Cái Quen: Quá An Toàn Cũng Là Một Rủi Ro

Nhà đầu tư thường ưu tiên cổ phiếu nội địa, ngành nghề quen thuộc hoặc thương hiệu mình sử dụng. Tuy nhiên, điều này dẫn đến danh mục tập trung, kém đa dạng hóa và bỏ lỡ cơ hội ở thị trường mới nổi. Giải pháp là phân bổ tài sản dựa vào chiến lược, không phải cảm xúc.

8. Kế Toán Tâm Lý: Đặt Nhãn Tiền Bạc Dẫn Đến Hiệu Quả Kém

Đây là xu hướng phân loại tiền theo nguồn gốc: tiền thưởng dùng để đầu tư mạo hiểm, trong khi tiền lương lại đầu tư an toàn. Cách tiếp cận này thiếu tính nhất quán và dẫn đến hiệu quả đầu tư không tối ưu. Tất cả nguồn vốn nên được đánh giá bằng cùng tiêu chuẩn rủi ro – lợi nhuận.

Kết Luận: Kỷ Luật Tâm Lý Là Lợi Thế Cạnh Tranh Mới

Các thiên kiến hành vi không biến mất theo thời gian – chúng chỉ thay đổi hình thức. Chìa khóa không nằm ở việc loại bỏ hoàn toàn mà là nhận diện và tích hợp chúng vào quy trình đầu tư. Xây dựng một hệ thống ra quyết định có cấu trúc, đánh giá khách quan và thường xuyên được kiểm tra bởi bên thứ ba là những bước đi giúp biến nhận thức tâm lý thành sức mạnh đầu tư thực thụ.