Trong suốt nhiều thập kỷ, các liệu pháp điều trị rối loạn tâm thần như trầm cảm, lo âu hay PTSD chủ yếu dựa vào nhóm thuốc như SSRI, benzodiazepine và thuốc chống loạn thần.

Tuy nhiên, một làn sóng nghiên cứu mới đang nổi lên, hướng đến một phương pháp táo bạo hơn: sử dụng vi lượng chất hướng thần.

Vi lượng — tức liều cực nhỏ của các chất như LSD hay psilocybin, dưới ngưỡng gây ảo giác — đang thu hút sự chú ý vì khả năng tác động lên não bộ mà không gây mất kiểm soát nhận thức. Đây có thể là bước ngoặt trong điều trị tâm lý học thần kinh.

Cơ chế tác động: Nhỏ liều, nhưng ảnh hưởng lớn

Liều vi lượng thường dao động từ 5–10 microgram LSD hoặc 0.1–0.3 gram nấm psilocybin khô—quá thấp để tạo hiệu ứng thị giác. Tuy vậy, dữ liệu hình ảnh học thần kinh gần đây cho thấy các liều thấp này vẫn có thể tái cấu trúc các mạng nơron quan trọng trong não.

Theo Giáo sư David Nutt (Imperial College London), “Ngay cả ở liều cực nhỏ, psilocybin vẫn tác động lên mạng lưới mặc định của não và kích thích sự dẻo dai khớp thần kinh—yếu tố có thể cải thiện cảm xúc và khả năng tư duy.” Một nghiên cứu trên Nature Neuroscience (2022) cho thấy microdosing giúp tăng mật độ gai dendrite và cải thiện truyền dẫn serotonin tại vùng vỏ não trước trán—khu vực đóng vai trò quan trọng trong bệnh trầm cảm nặng.

Thử nghiệm lâm sàng: Tín hiệu khả quan từ nghiên cứu thực tế

Một trong những nghiên cứu nổi bật nhất là thử nghiệm ngẫu nhiên, mù đôi được thực hiện bởi Beckley Foundation cùng Đại học Maastricht năm 2023. Kết quả cho thấy sau 4 tuần microdosing LSD, các bệnh nhân trầm cảm kháng trị cải thiện đáng kể triệu chứng mà không gặp các phản ứng tâm thần tiêu cực.

Bên cạnh đó, nghiên cứu thí điểm năm 2024 do Tiến sĩ James Rucker (King’s College London) dẫn đầu cho thấy microdosing psilocybin giúp giảm đáng kể mức độ lo âu theo thang đo GAD-7 và làm giảm nồng độ cortisol trong máu—một chỉ báo cho stress mạn tính. Điều này củng cố giả thuyết rằng psychedelics có thể điều hòa trục HPA vốn bị rối loạn trong các bệnh lý căng thẳng.

Chống viêm thần kinh: Một hướng điều trị mới

Dữ liệu mới cho thấy vi lượng psychedelics không chỉ tác động tâm lý mà còn mang đặc tính chống viêm thần kinh. Một nghiên cứu trên tạp chí Frontiers in Psychiatry (2023) cho thấy psilocybin liều thấp có thể ức chế các cytokine gây viêm như IL-6 và TNF-α trong tế bào vi thần kinh.

Tiến sĩ Robin Carhart-Harris (Đại học California, San Francisco) cho rằng: “Chính khả năng chống viêm này có thể mở ra con đường điều trị các bệnh rối loạn tâm thần từ gốc, thay vì chỉ kiểm soát triệu chứng như hiện nay”. Điều này đặc biệt có ý nghĩa trong các tình trạng như trầm cảm lưỡng cực hay PTSD.

Yếu tố an toàn và đạo đức: Ranh giới cần kiểm soát

Từ góc độ đạo đức y học, vi lượng cần được kiểm soát chặt chẽ. Khác với liệu pháp liều đầy đủ trong môi trường y tế chuyên biệt, microdosing thường được thực hiện không giám sát, dễ dẫn đến rủi ro cho nhóm đối tượng nhạy cảm.

Tuy nhiên, các giao thức chuẩn hóa đang dần hình thành, như những gì được triển khai trong các thử nghiệm psilocybin do COMPASS Pathways thực hiện dưới sự chấp thuận của FDA. Ngoài ra, các tương tác thuốc cũng cần được cân nhắc kỹ—đặc biệt là nguy cơ hội chứng serotonin nếu bệnh nhân đang dùng SSRI.

Pháp lý và triển vọng: Tương lai gần hay xa?

Tình hình pháp lý đang có bước tiến rõ rệt. Từ năm 2024, Úc trở thành quốc gia đầu tiên hợp pháp hóa psilocybin và MDMA trong điều trị bệnh tâm thần kháng trị, dưới các tiêu chuẩn lâm sàng nghiêm ngặt. FDA cũng đã cấp nhãn “Liệu pháp đột phá” cho nhiều sản phẩm dựa trên psilocybin, giúp đẩy nhanh quá trình nghiên cứu và ứng dụng lâm sàng.

Hàng loạt thử nghiệm lâm sàng pha II và III đang diễn ra tại Mỹ, châu Âu và Úc hứa hẹn sẽ cung cấp dữ liệu quan trọng trong 2 năm tới. Nếu xu hướng này tiếp tục, microdosing hoàn toàn có thể trở thành một phần trong “bộ công cụ” điều trị tâm thần hiện đại bên cạnh liệu pháp nhận thức hành vi (CBT), SSRIs và các liệu pháp điều biến thần kinh.

Lời kết: Từ bên lề đến trung tâm khoa học thần kinh

Vi lượng chất hướng thần hiện chưa phải là lựa chọn phổ biến, nhưng nền tảng bằng chứng đang nhanh chóng định hình lại các chuẩn mực điều trị. Bằng cách tăng cường khả năng học hỏi thần kinh, giảm viêm và nâng cao sức bền cảm xúc, phương pháp này có tiềm năng mang lại hiệu quả mà không gây tác dụng phụ nặng nề như nhiều loại thuốc hiện nay.

Khi các cơ quan quản lý ngày càng cẩn trọng tiến về phía trước, một điều đã rõ: psychedelics—từng bị gạt ra ngoài rìa ngành tâm thần học—đang dần trở thành chìa khóa đầy triển vọng cho tương lai điều trị bệnh lý tâm trí.